عمران مساجد؛ شاید اولین چیزی که بعد از شنیدن این عنوان به ذهن ما میرسد، ساخت و نوسازی بنای مسجد باشد؛ درحالیکه این نگاه را باید تغییر داد و آگاه بود هر اقدامی که مسجد را به جایگاه حقیقی و تراز اسلامیاش نزدیک کند، از مصادیق «عمران» است. برای عمران مساجد باید ابتدا جایگاه این مکان مقدس و همچنین کارایی منحصربهفرد آن برای همه آشکار شود تا بعد از آن بتوان ایدههای ناب برای عمران مساجد را طراحی و اجرا کرد، بدینمنظور گفتگویی با حجتالاسلام حمید مشهدیآقایی، معاونِ فرهنگی و اجتماعی مرکز رسیدگی به امور مساجد داشتهایم. در ادامه با ما همراه باشید.
***
مقام معظم رهبری در پیام خود در اجلاس نماز سال۸۹ از واژه «مسجد تراز اسلام» نام بردند؛ این مسجد چه ویژگیهایی دارد؟
از نگاه رهبری مسجدی مطلوب است که تراز اسلام یا تراز انقلاب باشد، ایشان میفرمایند که مسجد یک مکان متمایز از سایر عبادتگاههاست. برای مثال کلیسا تنها یک معبد است که مسیحیان بنا بر رسم مذهبی خود در روز خاصی از هفته به آنجا میروند و به عبادت مشغول میشوند؛ درحالیکه مساجد ما مسلمانان نباید این چنین حالتی داشته باشد که تنها مخصوص عبادت آن هم در زمان خاصی باشد. مسجد منشا دوگانههای بههم پیوسته است، پیوند زمین و آسمان، سیاست و دیانت و از همه مهمتر دین و آخرت؛ همین ویژگی مسجد باعث تمایز آن در بین سایر عبادتگاهها شده است. بر همین اساس باید گفت، اولین مشخصه مسجد تراز اسلام بهعنوان منشأ دوگانههای بههمپیوسته، پیوند اقشار مختلف مردم با یکدیگر است.
برخی معتقدند که اگر مسجد به فعالیتهای دیگر بپردازد، از هدف اصلی خود (محلی برای عبادت) دور خواهد شد؛ این نظر از نگاه شما چه اندازه درست است؟
این نظر از نگاه اسلام مردود است، البته که اولین هدف مساجد عبادت خداوند متعال است، اما باید دانست که مساجد علاوه بر عبادتگاه پایگاه افزایش علم و معرفت نیز هستند، روایت معروفی نیز از پیامبر هست که ایشان وارد مسجد شدند و به سمت گروهی رفتند که مشغول مباحث علمی بودند، این نشان میدهد که تنها کارکرد مسجد عبادت پرودگار نیست. مساجد ما باید طوری باشد که وقتی فردی وارد آن میشود، با هنگامی که از آن خارج میشود تفاوت داشته باشد، سخنرانیهای ائمه جماعات مسجد نیز باید چنین هدف و رویکردی داشته باشد. خوب نیست فردی یک هفته به مسجد برود، اما هیچ تغییری در رفتار و سبک زندگی او رخ ندهد.
چه فعالیتهای خلاقانهای میتوان برای عمران و آبادانی مساجد انجام داد؟
مساجد باید به یک پایگاه فرهنگی تبدیل شوند، یکی از کارکردهای مهم مسجد این است که محیط آن به مرکز نشر فرهنگ و سبک زندگی اسلامی تبدیل شود. باید در مساجد برنامهای باشد که به افراد حاضر در آن ابعاد مختلف زندگی اسلامی از راه فرهنگسازی آموزش داده شود. مساجد پایگاه اخوت ایمانی و برادری دینی، پایگاه تعاون اجتماعی و غمخواری و دستگیری نیازمندان است، ممکن است مسجدی توان این را نداشته باشد که جهیزیه یک نوعروس را تأمین کند، اما بیتردید خواهد توانست انسانهایی را تربیت کند که چنین ویژگیهایی داشته باشند.
با توجه به مثالهایی که زدید، آیا میتوانیم بگوییم یکی از راههای آبادانی مساجد جدیگرفتن نقش آنها در افزایش بصیرت است؟
بله، مساجد در این باره نقش زیادی دارند، آنها باید علاوه بر انجام تمام نقشهای یادشده، پایگاه افزایش بصیرت نیز باشند، ائمه جماعت مساجد باید با سخنرانیهای خود باعث افزایش آگاهی نمازگزاران از حوادث و رویدادهای روز شوند و روح بصیرت نیز در آنان افزون شود. همانطور که انقلاباسلامی ایران نیز از مساجد شروع شد، بنابراین پیوند بین مسجد و افزایش بصیرت ناگسستنی است. مساجد بعد از اینکه پایگاه عبادت هستند، پایگاه تربیت نیز هستند، این اتفاق زمانی رخ خواهد داد که افراد حاضر در مسجد احساس کنند به مدرسهای تربیتی وارد شدهاند، اگر این حس در بین اهل مسجد ایجاد شود، سایر ابعادی که برای مسجد اشاره شد نیز محقق میشود.
منظورتان از نگاه تربیتی به مسجد چیست؟
یعنی ائمه جماعات و کارگزاران مساجد باید برای رشد معنوی و دنیوی افرادی که در مسجد رفتوآمد دارند، برنامهریزی تربیتی داشته باشند؛ همانطور که پیامبر اسلام(ص) و حضرت علی(ع) در مساجد انسان تربیت میکردند، ما نیز باید این راه را ادامه دهیم. مسجد محل تربیت است؛ یعنی باید انسانی که در آن حضور پیدا میکند، در همه ابعاد رشد کند. از این مساجد نیز در کشور هست، مسجد تراز اسلام محل عبادت، تربیت، معرفت و بصیرت است که این چهار شاخص اصلی مساجد را تشکیل میدهند.
نقش ائمه جماعات در آبادانی مسجد چیست؟
مسجد تراز اسلام باید در متن زندگی مردم باشد؛ یعنی امام جماعت مسجد باید امام جماعت محله نیز باشد، برخی از روحانیون تنها نماز را در مسجد میخوانند و بعد از آن میروند. اینها تنها امامِ جماعت هستند، روحانیانی نیز امامِ مسجدند؛ یعنی بعد از پایان نماز جماعت برای اهل مسجد سخنرانی میکنند و از اوضاع پایگاههای فرهنگیتربیتی مسجد خبر میگیرند، اما بهتر از همه این است که ائمه نماز جماعات مساجد، امام تمام مردم محله باشند. امام جماعت نباید به حال اهل مسجد محل بیتفاوت باشد. در روایت آمده است که از هر طرف مسجد ۴۰خانه، همسایه مسجد هستند، پس علاوه بر مردم، مسجد نیز باید حق همسایهداری را رعایت کند و غم همسایگان را بخورد.
اگر مسجد تراز اسلام را همان مسجد ِ آباد خودمان بدانیم. یک مسجدِ آباد از لحاظ سختافزاری چه ویژگیهایی باید داشته باشد؟
مسجد تراز اسلام باید بهراحتی در دسترس مردم باشد، در برخی مناطق مردم برای رسیدن به مسجد باید مسافت زیادی را طی کنند تا به آن برسند؛ درحالیکه باید بهگونهای باشد که چه کودک و چه فرد سالمند بهراحتی بتوانند در آن حضور یابند. فضای مسجد نیز باید بتواند پاسخگوی نیازهای اهل محل آن باشد و درعینحال ساده ایجاد شود، مسجد باشکوه مسجدی ۱۰طبقه با معماری بسیار زیبا نیست؛ بلکه مکانی است که فرد با ورود به آن احساس امنیت و معنویت کند.
مهمترین مشکل مساجد چیست؟
مهمترین مشکل مساجد، نداشتن توانایی لازم در پاسخگویی به نیازهای مردم است. ما در مساجد پایگاه معنوی تربیتی و همچنین خادم توانمند نداریم و نیاز به توانمندی در این حوزه بسیار احساس میشود. نبود شبکه منسجم در بین مساجد نیز یکی دیگر از مشکلات است. در بسیاری از محلات چندین مسجد وجود دارد، اما این مساجد بهصورت جزیرهای فعالیت میکنند و از نقاط ضعف و قدرت خود آگاه نیستند. اگر این مشکل حل شود، خواهیم توانست مساجد را به یک شبکه توزیع محصولات فرهنگی تبدیل کنیم. از دیگر مشکلات حوزه مساجد، نشناساندن مساجد الگو به سایر مساجد است. ما باید برای الگوسازی، الگونمایی کنیم و علتهای موفقیت مساجد برتر را برای سایرین مشخص کنیم. مسئله بعدی حضورنداشتن جوانان در مساجد است، متأسفانه برخی مساجد به خانه سالمندان تبدیل شده است که برای رفع این مشکل باید اقدامات فوری و جدی انجام شود. براساس آخرین آمار در کشور حدود ۶۵هزار مسجد وجود دارد که از این تعداد حدود ۳۶هزار مسجد امام جماعت دارند، در استان خراسان رضوی، شمالی و جنوبی نیز ۸هزار مسجد و ۴هزار امام جماعت وجود دارد. کمبود ائمه جماعات نیز میتواند یکی دیگر از مشکلات باشد.
سازمان رسیدگی به امور مساجد چه اقداماتی برای رفع این مشکلات انجام داده است؟
در بحث مساجد نهادهای متولی زیادی وجود دارد، سازمان تبلیغات، اوقاف، وزارتخانه و چندین نهاد دیگر متولی امور مساجد هستند. این اتفاق باعث میشود که برنامهها بهخوبی و به یک سمت پیش نرود، درنتیجه اصل اول هماهنگی بین این دستگاههاست. اما از دیگر اقدامات، توانمندی ائمه جماعات و کارگزاران مسجد، ایجاد شبکه بین ائمه جماعت و مساجد، تقویت حضور جوانان در مسجد با استفاده از ارتباطگیری با دانشگاههای کشور و همچنین چاپ مقالات و نشریات اطلاعرسانی برای رفع مشکلات یادشده، از سایر اقدامات بوده است.
آیا مردم هم نقشی در رفع این مشکلات دارند؟
اقدام اول فرهنگسازی است، مردم باید از مسجد مطالبه کنند؛ برای مثال برای برگزاری نماز جماعت صبح، وظیفه امام جماعت حضور در مسجد و وظیفه اصلی روی دوش مردم است. ما باید درباره مسجد احساس وظیفه کنیم؛ فرهنگسازی وظیفه رسانهها، مطبوعات و صداوسیماست. همیشه نباید مشکلات را به گردن ائمه جماعات انداخت، بلکه همه در قبال مسجد وظیفهای داریم که باید انجامش دهیم. تعاون و تقوا تنها در کمک به فقرا خلاصه نمیشود، بلکه مسجدرفتن چند جوان نیز نوعی تعاون و تقوای الهی است.